1970 yaz sonu devlet bursuyla Londra’ya gittim ve ilk kez formalist sanat hastalıklarıyla karşılaştım. Büyük bir kültür şoku yaşadım. Ne yapacağını bilememe, heykeli bırakma düşünceleri sardı beynimi. Bende, İngiltere’den arta kalan şey müzelerdir. Geniş yeşil parklar ve biraz İngilizcedir. Müzeler; bu İngiliz sömürgeciliğinin talanı ve ganimetleriyle hınca hınç dolu müzeleri izleyebilme fırsatı, bana dünya sanat kültürünü tanıttı. Orada gerçekten Mısır heykeli neymiş; Asur, Sümer, Hint, Afrika sanatı neymiş anladım. Sanki bunları yeniden keşfettim, yeniden sevdim. Ve Türkiye’de Güzel Sanatlar Akademisi’ndeki eğitim eksikliğini, Türkiyeli olmanın ezikliğini derinlemesine duydum.

Akademi’de heykele Yunan’dan; resme Fransa’dan, empresyonizmden başlanır. Üstünde yasadığımız Anadolu’nun 3000 yıllık kültürü ekstradan salata gibi verilir. Yani yok sayılır. El yordamıyla bulursunuz her şeyi. Tesadüfler ve kendi gayretiniz kurtarır sizi. İşte böyle benim gibi Asur, Mısır, hatta İslam sanatını İngiltere’de keşfedersiniz ilk kez. İngiltere’den Batı Berlin’e gitme fırsatı çıkınca tereddütsüz kararımı verdim: gidecektim. Batı Berlin’de bir sene heykel yapmadım. Nereden nasıl başlayacağımın araştırması ve telaşı içindeydim. Batı Berlin’deki politik, kültürel yaşamın hareketliliği ve çekiciliği bunun içinde aktif yer almam, yaşamla sanat arasındaki bağlantıyı kurmama ve toplumcu gerçekçiliği benimsememe yardımcı oldu. Bu dönemde yaptığım “Dur böyle gelmiş, böyle gitmez.” heykeli kendimle bir hesaplaşma, üstümdeki formalist kalıntıları atma, sürecinin izlerini taşır.

Türkiye Cumhuriyeti dönemi heykelciliğine gelince… Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye’de yukarıda anlattığım kopukluktan dolayı büyük anıt yapacak yetişkin heykeltıraş yoktu. Kurtuluş Savaşı sonucu hilafet kalkmış, 1923’te cumhuriyet kurulmuştu. Sosyal ve ekonomik temeli hazırlamadan, kimisi yüzeysel reformlar birbiri ardına yapılıyordu: şapka devrimi, kılık kıyafet devrimi, harf devrimi… 1883’te açılan Güzel Sanatlar Akademisi’nden henüz anıt heykelciliğini uygulayacak yetişkin tecrübeli heykeltıraş da çıkmamıştı. Dışarıdan heykeltıraşlar getirildi, Türkiye’nin bütün büyük şehirlerine Atatürk anıtları dikildi. 1935’ten sonra Türk heykeltıraşları girdi devreye. Türkiye’nin hiçbir şehri, kasabası yoktur ki Atatürk heykelleri olmasın. Türkiye’de heykel eşittir Atatürk; Atatürk eşittir devlet. Heykelle Atatürk özdeşleşmiştir. Öyle ki, insanlar başka bir şeyin heykel olabileceğine inanmaz olmuşlardır. İstanbul Kartal’da düzenlenen bir festivale katılmıştım 1979’da. Cadde üstüne sehpamı kurmuş yoldan geçenlere rastgele büstlerini yapmayı teklif ediyordum. Kabul edenler oldu. Etrafımda bir sürü insan karşımda model çalışıyordum. Her gelenin ilk sorduğu soru “Atatürk mü yapıyorsun?” oluyordu. “Yok” diye cevap veriyordum, karşımdaki modeli göstererek: “Bu arkadaşı yapıyorum.” “Sahi yahu, benziyor da” dediklerinde ötekilerle birlikte gülüşüyorduk. Çünkü aynı şeyi onlar da sormuşlardı. Sanat değeri açısından ise Atatürk heykelleri Türkiye heykel sanat kültürü adına utanılacak bir şeydir. Dışarıdan getirilen heykeltıraşların yaptıkları Atatürk heykellerini ayrı bir kategoride değerlendirmek gerekir. Bu heykellerin büyük bir kısmı ekspresif ve agresif formlarla örülerek idealize edilmiş figürlerden oluşmaktadır. Tiplemeleri, Anadolu insanı için karakteristik değildir. 1910–1935 arasındaki Viyana ve Berlin okulları etkisinde, Nazi heykelciliği ile akrabalığı olan heykellerdir. Her biri sanat şaheseri camiler, çeşmeler, taç kapılar, güzelim minyatürler, mezar taşları üreten böyle bir ülkede; nasıl olur da heykellerin yüzde 70’i onu yapan heykeltıraşı bile utandıracak kadar kötü olabilir? Anlatayım. Devletin sanat ve kültür politikasının, gelen hükümetlerin gericiliği oranında değişse de, devletin gücünü göstermek, devlet ideolojisini sürdürmeyi sağlamak için sanatı bir araç olarak kullanmasından dolayı. Her yere dikilen Atatürk heykelleri işte bu amaca hizmet etmektedir. Bu heykellerin tipini, biçimini zamanın hükümetlerinin sanat kültüründen yoksun bürokratları birtakım kurumların yüksek memurları belirlemektedir. Belli bir tipten heykel yapılacaktır. Bu tipi, yarışmaya giren heykeltıraş da artık bilmektedir. Kendisinin değil de başkalarının kafasındaki bu heykel tipini yapmaya çalışacaktır. Yani bu konuda serbest yaratı, sanatçının serbest yorumu yoktur. Sanatı da her sanatçının kişisel yorumu olarak kabul ettiğimize göre başka bir türlü sanat anlayışı çıkıyor ortaya: dikte sanat.

Amacımız; resmi, heykeli halka sevdirmek, onlarda doğuştan var olan ilgiyi uyandırmak, resim ve heykel konusunda bir tartışma ortamı yaratabilmek. Düşüncemiz, şehrin çeşitli yerlerinde duvar resimleri ve heykeller yapmak. Festivalin düzenleyicisi Antalya Belediyesi bir ay boyunca sürecek bu çalışma için her türlü malzemeyi karşılıyor. Ayrıca yemek ve yatma masraflarımızı ödüyor. Resim yapılacak duvarları, heykel konacak yerleri seçip, çalışmalara başladık. Halka çalıştığımız yerlerin duyurusu yapıldı. Ayrıca halktan, sanatçılara soru sormaları, yapılması istenilen temaları söylemeleri, yapılan işler hakkındaki düşüncelerini belirtmeleri ve fikir vermeleri istendi. Bu eylem Antalya halkında büyük bir ilgi uyandırdı. Etrafımızda öbek öbek insanlar günlerce çalıştık, soruları cevapladık, sorular sorduk. Sanatçılarla halk arasında ilginç bir diyalog kuruldu. Ben belediyenin önündeki meydanda çalışıyordum. Küçücük 40 cm’lik bir modeli, demonstratif 250 cm’ye büyütüyordum. Heykel; önündeki çocuğu kendi geleceğini korur gibi tutan ve kararlı bir işçi duruşunu gösteriyordu. İşçiye model olarak yandaki inşaatta çalışan bir işçi bulmuştum. Çocuk için de yine orada lokantada çalışan 11 yaşındaki bir garson çocuğu model olarak almıştım. Heykelin her yeri için halktan birine modellik teklif ediyordum. Amaç bu yolla halkla heykel arasındaki yabancılığı kırmaktı. Çalışma süresince yine klasik sorular soruluyordu. “Kim bu?” “Atatürk mü?” “Yok” diyorum “İşçi”. “Peki, ne yapmış bu adam da heykelini dikiyorlar?” “Bir şey de yapmamış, işçi her gün çalışıyor, daha ne yapsın?” diyorum. Din etkisinde ilginç bir soru da 50 yaşlarında başı örtülü bir kadından geldi. “Ne yapıyorsun oğlum soluksuz insan mı yapıyorsun? Peki, nasıl soluk vereceksin öteki dünyada?” Böylece bir ay geçti, halkın etkisini, çelişkilerini somut olarak görüyorduk. Konuşulan en önemli günlük konulardan biri olmuştu duvar resimleri ve heykeller. İşlerin bitmesine yakın bir sabah yüksekte olduğu için biri hariç diğer bütün duvar resimlerinin üstüne boya atılmış ve benim çamur halindeki heykeli yıkılmış olarak bulduk. Başta Demirel hükümeti vardı ve duvarlara atılan boyalarla AP harfleri yazılmıştı. Ben yıkılan heykelin başında ağlamaklı, üzgün, kızgın oturuyordum. Her gün etrafıma toplanan, beni seyreden, sorular soranlar, bu kez benimle dayanışma içine girdiler. Her gelen sanki çocuğum ölmüş gibi “Başın sağ olsun kardeşim.” diyordu. Kimileri çamurdan bile korkuyor (heykeli kastederek) “Yuh olsun!” diyorlardı. Sonra bir grup genç geldi. “Abi yeniden yap, biz gece nöbet bekleriz heykelin başında.” dediler. O güçle daha yaptım.

Avukatlara savunma yaptırmıyor davayı bile izlettirmiyor. Bu zorbalığa karşı yurt ve dünyadan sert protestolar yükselince cunta pervasızca DİSK başkanı Abdullah Baştürk’ün avukatı İstanbul Barosu Başkanı Orhan Apaydın’ı Barış Derneği Kurucu üyesi olması gerekçesiyle diğer barış derneği üyeleri ve yöneticileriyle birlikte tutukladılar. Tutuklananlar arasında CHP’li parlamenterler, üniversite öğretim üyeleri, doktorlar, öğretmenler, gazeteciler, yazarlar, sanatçılar ve Türkiye Barış Derneği Başkanı ve Dünya Barış Konseyi Prezidyum Üyesi Emekli Büyükelçi Mahmut Dikerdem de var. Bu senelerdir Türkiye’yi dış ülkelerde temsil etmiş gerçekten demokrat ve inanmış barışçı insanın, 1980’de İstanbul’da Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde Osman Hamdi Salonu’ndaki sergimin açılışında yaptığı konuşmayı hatırlıyorum: “1948 Wracklow Aydınlar Barış Konferansı’na katılan sanatçıların, Picasso, Léger ve Eluardlar’ın savaş karşıtı tutumu ve barışçı geleneğinden bahsederek konuşmaya başlamıştı. Bütçenin yüzde 40’ını işçinin köylünün emeğinden alarak askeri harcamalara yatıran, Amerikan kuvvetlerini doğuya yerleştirmeye hazırlanan, Amerikan filo harp gemilerini Karadeniz’de bırakan askeri militarist cuntanın; böyle her fırsatta barış diyen, Atatürk’ü barışçı ve antiemperyalist politikasıyla savunan bir adamı tutuklamasının nedeni de açıklanıyor böylece. Cezaevine götürülürken Orhan Apaydın’ın dediği gibi “Şimdi beni barışı savunuyorum gerekçesiyle tutukluyorlar. Barışı savunmak suçsa bunun hesabını onur duyarak vereceğim. Halkımız bunun hesabını gururla verecektir.” Çünkü asıl mahkemeye çıkarılan, süngü altında tutulan, halkımızın demokrasi ve barış isteği ile onurudur. Şimdi cunta, parlamenter görünümlü sürekli bir diktaya geçme hazırlıkları içindedir. Ecevit’in dediği gibi “Demokrasiye giden tüm yollar ve köprüler yıkılmış durumda amaçlanan demokrasinin yalnız adı demokrasi olacak …” Bugün Türkiye’de işkence gören, tutuklanan, zincire vurulan fikirdir. Sağlıklı düşünen beyindir. Onun için tiyatro oyunları yasaktır, filmler yasaktır, resimler kapatılır, heykeller kaldırılır ve şimdi Türkiye’de kanayan “Özgürlük Çiçekleri”dir. Benim son heykelimin konusu da budur.

Yazı, Mehmet Aksoy’un 1982’de kaleme aldığı Mehmet Aksoy kitabından alınmıştır.